Kiedy mowa o megalitach, od razu przychodzi na myśl Stonehenge w Anglii, Newgrange w Irlandii, czy Carnac w Bretanii. A tymczasem najstarsze budowle megalityczne znajdują się na maleńkim archipelagu Maltańskim na Morzu Śródziemnym. Inną tajemnicą Malty są kamienne koleiny, o których wspominaliśmy wcześniej.
Maltańskie megality wyróżniają się tym, że nie stoją pojedynczo, ale tworzą wielkie kompleksy. Główna zagadka kryje się w ich pochodzeniu. Te budowle zostały wzniesione na długo przed piramidami egipskimi (według oficjalnych szacunków) – w epoce brązu, ponad 5000 lat temu.
Co ciekawe, wszystkie te obiekty zbudowano bez stosowania metalowych narzędzi. Każdy megalityczny kompleks świątynny rozwijał się samodzielnie, przy czym rozmiary wszystkich megalitów są na tyle ogromne, że miejscowa ludność uważa, że zbudowali je giganci.
Niczego nie wiemy o budowniczych tych unikatowych gmachów. Zniknęli bez śladu tysiąc lat po tym, jak powstały świątynie. Obecnie, dzięki ostatnim badaniom, uczeni wysunęli nowe hipotezy, które być może pozwolą rzucić nowe światło na zagadkę maltańskich megalitów.
Przede wszystkim należy pamiętać, że budowa świątyń na Malcie rozpoczęła się na długo przed początkiem takich prac w Europie kontynentalnej (najstarszy ze znanych – Cairn de Barnenez, Francja, 3800 p.n.e.), a to oznacza, że maltańskie megality mogą stanowić prototypy dla budowli w innych regionach. Uczeni ustalili, że kultury prehistorycznej Malty są pod wieloma względami powiązane z Sycylią, dlatego archeolodzy sądzą, że Malta była kulturowym centrum narodów sycylijskiego neolitu – epoki brązu.
Kompleks Ġgantija
Za najstarszy uważa się kompleks dwóch świątyń Ġgantija na wyspie Gozo. Słowo „Ġgantija” oznacza „gigantyczna, ogromna” o bardzo pasuje do tych megalitów. Są to dwie oddzielne świątynie z własnymi wejściami i tylko wspólną ścianą tylną. Zbudowano je z obrobionych bloków skały koralowej.
Niektóre z nich ważą ok. 50 ton i dochodzą do 5 metrów długości. Świątynie posiadają kilka wygiętych fasad, przed którymi znajduje się platforma z wielkich bloków kamiennych. Najstarsza świątynia kompleksu składa się z trzech półokrągłych pomieszczeń ułożonych w formie liścia koniczyny. Taka troistość symbolizuje, według uczonych, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość albo narodziny, życie i śmierć.
Kompleks Ħaġar Qim
Datowany jest na 3600-3200 p.n.e. Nazwę tłumaczy się jako „stojące kamienie”, ponieważ do czasu wykopalisk nad ziemią widoczne były tylko wierzchołki ogromnych głazów. Wysokość niektórych nich przekracza pięć metrów. Ten kompleks świątynny leży na wyspie Malta, na południowy wschód od La Valletty.
Zadziwia mistrzostwo architektów starożytności, którzy idealnie dopasowali pionowe i poziome kamienie. Obliczenia matematyczne i geometryczne są zadziwiająco dokładne. Na tym terenie znaleziono wiele terakotowych figurek, a wśród nich postać kobiety o pełnych kształtach – Maltańską Wenus.
Kompleks Mnajdra
Pół kilometra od Ħaġar Qim leży jeszcze jeden zespół świątyń o nazwie Mnajdra. Zbudowano go w czwartym tysiącleciu p.n.e. z dwóch rodzajów kamienia - wapienia koralowego i globigerynowego. W planie przypomina klonowy liść, ułożony z wielkich płyt kamiennych.
Ten kompleks składa się z trzech świątyń niepołączonych między sobą korytarzami. Jedna ze świątyń została zbudowana według dokładnych zasad astronomicznych. Zgodnie z założeniami budowniczych, 22 września oraz 12 marca promienie słoneczne przechodzą po określonej linii w świątyni.
Kompleks Ta' Ħaġrat
Te świątynie należą do najstarszych megalitów na Malcie. Zbudowano je na miejscu dawnej wioski i wyróżniają się niestandardowym planowaniem.
Ze znalezisk na terenie kompleksu najcenniejszym jest mały model świątyni wykonany z kamienia koralowego o wymiarach podstawy 4,5 cm na 3,7 cm.
Hypogeum Ħal-Saflieni
Różni się od wszystkich innych tutejszych megalitów. Słowo „hipogeum” znaczy po grecku „pod ziemią” i rzeczywiście jest to wielopoziomowa, podziemna świątynia, schodząca na głębokość 12 m. Składa się z wielu podziemnych korytarzy, hal i nisz, leżących na trzech poziomach.
Łączna powierzchnia Hypogeum liczy 500 m2. Ściany i sufity pokryte są częściowo malowidłami z ochry. Prawdopodobnie była to nekropolia, w której odprawiano też kultowe obrzędy. Najbardziej znanym znaleziskiem w tym kompleksie jest statuetka długości 12,2 cm, przedstawiająca leżącą kobietę – nazwana „Śpiącą Damą”.
Hipotezy rozwoju i upadku kultury świątyń megalitycznych
Wymienione kompleksy świątynne stanowią jedynie małą część megalitycznych budowli archipelagu Maltańskiego. Warto zwrócić uwagę na fakt, że budowa nowych świątyń nie powodowała burzenia albo porzucania starych budowli. Miejscowa ludność nadal je wykorzystywała, co wskazuje na kontynuację procesu kulturowego. Do najbardziej rozpowszechnionych hipotez o przyczynach upadku megalitycznych świątyń Malty należą:
- arydyzacja (przesuszenie) klimatu;
- wojna domowa;
- ingerencja z zewnątrz;
- wyczerpanie naturalnych zasobów Malty albo Sycylii.
Rozkwit kultury okresu megalitycznych świątyń ciągle pozostaje nie do końca wyjaśniony. Na Malcie brak jest bowiem bezspornych dowodów na to, że wyspa była zamieszkana w górnym paleolicie i mezolicie. Neolit pojawia się tutaj dosłownie znikąd – bez faz przejściowych, przy czym z włączeniem podstawowych osiągnięć tamtych czasów: ceramiki, rolnictwa i hodowli zwierząt. Najwcześniejszy (doświątynny) neolit Malty reprezentuje jaskinia Ghar Dalam, w której najstarsze świadectwa pobytu ludzi datowane są na lata 5400 p.n.e.
Uczeni ustalili, że w wieku brązowym i wczesnym żelaznym Malta przeżyła kilka fal migracji, w wyniku czego utracona została więź ciągłości z narodami megalitycznymi.
Dzięki pracy uczonych-archeologów uda się z pewnością znaleźć odpowiedź na pytanie, kto i w jakim celu zbudował zagadkowe megalityczne świątynie na Malcie. Póki co, prehistoryczne kompleksy świątynne tego małego archipelagu pozostają wielkim pomnikiem ludzkiej cywilizacji.
